Pańszczyzna: system ucisku chłopów

Autor w swoich pasjonujących, a zarazem emocjonalnych wywodach, tłumaczy, na czym ta forma opresji polegała. Antropolog podkreśla: Książka powstała ze złości i frustracji.

Pańszczyzna wykształcała się na przestrzeni dziejów; z kart rzeczonej publikacji poznamy jej genezę: od początku aż do zmierzchu. Historia rebelii chłopskich podana w przystępnej formie. Dowiemy się też, co na ten temat myśleli sami zainteresowani. Michał Rauszer przywołuje całe mnóstwo opowieści ludycznych, legend, bajek, przyśpiewek. Folklor porządkujący ówczesną rzeczywistość.

Generalnie sądzę, że książka jest dobra, prezentuje oryginalny temat, ale mam kilka zastrzeżeń co do ukazywania faktów historycznych. W 1594 roku wybuchł bunt kozacki nie Konstantego Ostrogskiego, ale Semena Nalewajki. Wcześniej raban podniósł Krzysztof Kosiński. Ta część wymaga doprecyzowania. Dalej, przed powstaniem Pawluka w 1637 roku miały miejsce i inne zrywy: w 1625 r. Żmajły, Federowicza w 1630 r. oraz Sulimy w 1635 roku. Warto było o nich wspomnieć, jak i o tych późniejszych.

Niemniej jednak lektura jest wciągająca, godna uwagi. Zasadna jest wzmianka na temat suplikacji pod dość charakterystycznym tytułem: Konfederacja chłopska, jej pochodzenie datuje się na rok 1776. Zaczyna się od słów: My obywatele Korony [...], widząc nie tylko przez wojsko nasze, lecz bardziej istotność poddaństwa, którą nam nasi współobywatele, a z pracy rąk naszych żyjący nadali. Dokument można uznać za pierwszy manifest chłopski.

Stosunek wobec pańszczyzny wyrażano w pieśniach, uskarżano się na niedolę. Desperacja chłopów sięgała zenitu, walczono z oprawcami wszelkimi dostępnymi sposobami. Na porządku dziennym była przemoc seksualna wobec kobiet, które często brały sprawy w swoje ręce.

Najciekawszy wydał mi się rozdział, gdy odważniejsze chłopki zaczęły walczyć z nienawidzonym systemem i jego wykonawcami. Rola kobiet sprowadzała się do pracy i rodzenia dzieci. W licznych utworach panny/mężatki przestrzegały przed okrucieństwem panów. Ofiary cierpiały w dwójnasób: to one były karane, skazywane na ostracyzm, osądzane od czci i wiary. Mamy tutaj edukacyjną funkcję folkloru.

Kilka słów Michał Rauszer poświęca procesom czarownic w Polsce. Kogo najczęściej oskarżano o posługiwanie się magią? Wzmiankuje również o legendach związanych z pochodzeniem przywódcy rabacji galicyjskiej, który wespół z innymi rabusiami napaść miał na duchownego. Zamordowali go, nie wiedząc, że ksiądz był ubogi, miał przy sobie jednego szeląga, stąd ponoć wywodzi się nazwisko Jakuba. Wedle innego podania, Szela pozbawić miał życia swoją żonę oraz torturować, głodzić dziesięcioletnią sierotę. Nie ustalono, czy to prawda.

Antropolog powołuje się na kapitalne źródła, przywołując te najważniejsze. Bazował na opracowaniach Jędrzeja Kitowicza i Stefana Kieniewicza.

Za egzemplarz recenzencki dziękuję Wydawnictwu RM. Tekst został wyróżniony przez redakcję serwisu nakanapie.pl.